Hoe ben je begonnen als writer?
Op het skatepark daar waren vrienden van mij aan het taggen en toen ben ik begonnen met tekenen. Het taggen zat er niet echt in bij mij en vond ik ook niet leuk. Dus toen heb ik anderhalf jaar lang zitten tekenen. Tekenen, tekenen, tekenen, ik deed niets anders meer. En toen ik een paar pieces had getekend die ik echt tof vond, heb ik na anderhalf jaar tekenen mijn eerste piece gezet. Daarna was ik hooked, gelijk verslaafd. Ik ben er net als iedereen ingerold door mijn vrienden, maar niet om stoer te doen ofzo. Ik ben het gaan doen omdat ik iets wilde bereiken en mezelf wilde laten zien. Ik wilde hier graag goed in worden.
Was het de adrenaline?
Nee, helemaal niet want het was vrij relaxed. Dat skatepark is gewoon een gedoogplek voor graffiti. Ik had wat blikjes verf gehaald bij de Hema, gewoon eerlijk gekocht! Vrienden van mij lagen in de avond een beetje blowtjes te roken en te schelden en toen stond ik daar rustig mijn piece te zetten op de vert. Met zilver en roze en het was heel relaxed, geen haast of stress of wat dan ook. Wel een beetje hyped up van:” Ja, ik ben een piece aan het zetten.” Maar verder heel chill. Later toen ik iets meer skills had en we wat meer van het skatepark af gingen en in de omgeving gingen sprayen, beetje rooftoppie doen, ergens op klimmen, ja dan krijg je wel meer adrenaline.
Dus die illegale kant trok je wel?
In het begin wel, alleen toen ik gepakt was zag ik het niet meer zo zitten. Toen heb ik met een vriend nog een paar keer een illegale piece gezet. Maar ik vond het niet relaxed meer. Ik was te nerveus, te trillerig, teveel aan het opletten en ik vond het gewoon niet tof meer. Toen ben ik daarna een tijdje gestopt en weer gaan skateboarden, maar ik brak mijn arm op het skatepark en heb het tekenen weer opgepakt. Iemand vertelde mij over een legale muur in Maassluis en daar ben ik één keer heen gegaan en was ik weer hooked en gelijk elke week weer verven. Dat is echt zo gebleven tot ik vader werd. Echt elke week een piece zetten en eigenlijk alleen maar legaal. Daarna heb ik nog één keer een illegale piece gezet, maar dat was geen adrenaline. Toen besefte ik, nou als dit het is dan ga ik het ook niet meer illegaal doen. Ik vind het geen toegevoegde waarde hebben en je kan illegaal toch niet doen wat je legaal doet. Ik ben ook gewoon een mierenneuker en wil het gewoon helemaal goed hebben, perfect en dat lukt illegaal toch niet.
Hoe heb je je ontwikkeld? Heb je grote voorbeelden gehad?
Eigenlijk heb ik helemaal niet naar andere mensen gekeken. Gewoon tekenen tekenen tekenen en zoveel mogelijk sprayen. Wij zochten niet op internet op, geen magazine. Echt je eigen stijl ontwikkelen. Later is er pas meer interesse gekomen voor wat andere doen en ik denk dat dat heel goed is geweest, want daardoor hebben wij echt een eigen stijl ontwikkeld. Als je mijn pieces nu ziet, ik doe veel in 3D stijl. Nu is deze stijl steeds populairder geworden, maar binnen die stijl heb ik echt zeker mijn eigen vibe eraan gegeven. Het is niet echt dat mijn pieces lijken op iemand anders zijn stijl. Maar mensen die ik echt vet vind zijn PEETA, DAIM, ROETS, BRUSK, REVO. Ja er zijn er een paar. Sommigen doen ook aan fotorealistische dingen, maar dat gaat haast verder dan graffiti. Dat gaat richting de aerosol art, beetje schilderen tussendoor om meer structuur in de lijnen te verwerken. Tegenwoordig maak ik ook hele 3D graffitis met kwast en dan krijg je een andere vibe, iets minder clean. Want als je echt strak werkt met graffiti, dan krijg je al gauw het idee dat het een sticker op de muur is. Zo geef ik meer karakter aan mijn piece het is wat minder egaal.
Als je kijkt naar de huidige graffiti scene in Rotterdam. Is daar eigenlijk nog iets van over?
Het is heel zwak op het moment. Er zijn nog wel een paar die echt goed bezig zijn. Maar die werken voornamelijk langs de snelweg, het spoor en op treinen. Dat is echt die harde kern en daar zie je in de stad helemaal niets meer van terug. Er wordt wel wat getagd, maar dat stelt weinig voor als ik het over vorm en originaliteit heb. In de buitenwijken daar leeft het nog. In Spijkenisse is het een beetje leeggebloed, maar als je naar Ommoord, Capelle enzo die kanten op. Daar is het taggen en graffiti ietsje groter dan in het centrum. Maar dat zijn allemaal jonge aapjes, die dat één of twee jaar doen in de puberteit en dan stoppen ze weer. De diehards die zichzelf echt keihard neerzetten in de scene dat zijn er nog maar weinig.
Komt dat door bestrijding en preventie maatregelen van de gemeente?
Nee, als er iets geen invloed heeft dan is dat het. Het enige wat echt heeft gewerkt zijn camera’s in de metro, bestickering van de voertuigen en een silicone vloer waar geen verf op hecht. Het heeft gewoon heel weinig zin om nog iets in de metro te doen want het is zo weg. Het risico met al die camera’s is echt heel groot dus dat wordt gewoon niet meer gedaan. Langs de snelwegen en metrotunnels daar gebeurt het allemaal. Maar het is echt verdwenen uit de stad. Vroeger toen wij net een beetje begonnen, waren mensen echt nog gemotiveerd dingen in de stad te doen. Rooftopjes, busjes, muurtjes dat soort dingen allemaal, maar dat zie je ook echt niet veel meer.
Alle legale muren hebben ze naar de buitenwijken verplaatst. Is dat een gemis of maakt het niet veel uit?
Het is zeker een gemis vooral voor de jongens die legaal willen sprayen en voor zichzelf verf en niet zo bezig zijn met de scene is het echt een gemis. Ze verven omdat ze het leuk vinden en niet omdat ze hun naam op een illegale plek willen zien staan. We hebben wel een goede in Overschie, maar die gasten zijn zelf ook dom. Want dan taggen en sprayen ze de hele omgeving rond die tunnel onder en er is veel zwerfvuil en dan krijg je gezeik dat werkt gewoon niet. Het is tegenwoordig wel een ongeschreven regel dat je niet op iemand zijn huis gaat sprayen. Je zoekt een overheidspand of bedrijfsgebouw uit om je ding op te doen. In de jaren tachtig deden ze het gewoon overal op, hadden ze echt schijt aan. Toen het wat artistieker werd, kwamen er meer ongeschreven regels, zoals dat je niet over illegaal werk van elkaar heen gaat en geen racistische teksten of symbolen gebruikt. De harde kern die in de stad actief was, is gewoon verdwenen. Als je naar Utrecht of Den Haag kijkt dan zie je dat het daar echt los gaat.
Hoe kan het dat graffiti in andere steden wel floreert maar in Rotterdam niet?
Het is in Rotterdam minder geaccepteerd als je dat vergelijkt met Berlijn. Maar ik denk dat Rotterdammers gewoon lui zijn, in ieder geval de jeugd met dat soort dingen. Het is niet zo erg als in Spijkenisse dat het alleen maar blowen en chillen is. Maar Rotterdam is ook gewoon heel divers, de mensen dan. Het is heel moeilijk te zeggen waar het aan ligt. Het kan het gemeentebeleid zijn maar ik denk niet dat zo heel veel uitmaakt. In het buitenland pronken steden met hun graffiti, kijk naar Spanje, Duitsland en de VS. Die maken er een attractie van.
In andere Nederlandse steden, Nijmegen en Eindhoven bijvoorbeeld, lopen trajecten voor kansarme jongeren die met behulp van graffiti in aanraking worden gebracht met creativiteit en kunst.
Ja klopt, in Rotterdam zijn er gewoon heel weinig van die trajecten. Kijk gewoon naar de kunst scene in Rotterdam, die is ook dood. Maar als je dan kijkt wat voor publiek je hebt op een avond. Je mag blij zijn met tien man op een avond. Dat is gewoon overal. Waar dat nu aan ligt, ik kan het niet zeggen. Of dat nu ligt aan de bezuiniging weet ik niet maar de kwaliteit van het werk is ook niet minder geworden. Er komen juist super sterke projecten uit die hedendaagse kunstruimtes. Misschien is het wel de recessie die invloed heeft gehad op de creatieve mind set van mensen.
Is kunst en graffiti niet gewoon luxe?
Nee, ik vind het gek. Juist in dit soort tijden werd graffiti en kunst aangegrepen om de gedachte en stem van het volk te laten horen. Om te laten zien waarin ze bijzonder zijn. Om te communiceren. Dat is het natuurlijk ook nog een keer. Je hebt nu gewoon een heel andere manier van communiceren. Al die socialmedia zijn echt out there. Om je boodschap te brengen hoef je maar iets in te tikken op je telefoon de juiste woorden kiezen dat het niet verwijderd wordt en duizenden mensen lezen het. Vroeger was graffiti echt een statement van fuck de gouverment maar tegenwoordig is het meer je eigen statement dan wat anders.
Graffiti wordt meer gebruikt als de ongecensureerde vorm van massamedia die het kan zijn. Om die reden ben ik eigenlijk dit onderzoek gestart. Hoe kunnen we waarborgen dat graffiti niet verdwijnt?
Verdwijnen gaat het zeker niet, dat gaat niet gebeuren. Het is niet uit te bannen. Het provoceert tegen alles wat gevestigd is. En of je nu goed opgevoed bent of niet, iedereen gaat puberen. Het is niet uit te roeien, er is altijd een manier om je stempel te drukken op de wereld. Kijk bijvoorbeeld naar mensen die het heel slim aanpakken met reverse graffiti. Schoonmaken van vuile muren in de vorm van een piece. Daar kunnen ze niets tegen doen. Je kan het op klaarlichte dag doen. Dan denk ik toch echt weer dat de recessie en de motivatie bij mensen echt meespeelt. Voor dit soort dingen moet je wel ondernemend zijn, je moet materiaal halen en er op uit gaan en vooral passie hebben. Hoeveel mensen om je heen zijn er nu nog echt passievol ergens mee bezig, bijna niemand. Iedereen verdoet zijn tijd op zijn werk en gaat mee met wat de overheid van je wil. Je werk doen, je centjes verdienen, je belasting betalen en dat is het. Het is een bepaalde leeftijd dat iedereen rebels is eventjes en hoeveel er daarvan niet zozeer rebels blijven, maar gemotiveerd blijven om zich te onderscheiden van de rest en voor zich zelf te blijven denken dat zijn er maar heel weinig hoor. En zeker hier in de omgeving dat zijn er echt niet heel veel.
Het negatieve imago wat graffiti heeft, is dus vrij onterecht wanneer je kijkt naar de hoeveelheid activiteit in de regio?
Als je kijkt naar hoe vandalistisch graffiti in deze omgeving nog is, dan vind ik dat je dat minimaal kan noemen. Er wordt vrijwel niet getagd en het centrum is nagenoeg graffiti vrij.
Toch wordt jaarlijks per deelgemeente € 50.000 geïnvesteerd in het verwijderen ervan.
Het zijn niet de pieces die verwijderd worden het zijn meer de tags, hit and run, maar eigenlijk is dat ook niet zoveel meer. In vergelijking met een tien jaar terug gebeurt het nog maar weinig maar het gebeurt nog wel. Tegenwoordig zie je ook veel bouwhekken vervangen worden voor houten platen die vervolgens geverfd worden door de jongens van Lastplak. Die nagenoeg het monopolie hebben op geaccepteerde graffiti in Rotterdam. Kijk als je de mogelijkheid heb als writer, is het slim dat je het doet. Maar er blijft door één dominante crew wel heel weinig ruimte over voor andere writers die niet in teamverband werken en geen cartoon zetten. Een leuke manier is het wel om het straatbeeld op te vrolijken tijdens een bouw. Ik denk dat je mensen meer motiveert iets te doen door een inschrijving te organiseren voor zulke wandjes. Je helpt er de lokale creatieve sector mee, doordat deze midden in het centrum door honderden mensen wordt bekeken en het zorgt voor wat variatie.
Is graffiti kunst voor jou?
ik zie mezelf niet als kunstenaar. Het kan door een ander bestempeld worden als kunst, maar om me zelf kunstenaar te noemen is een wereld van verschil. Ik denk wel dat het kunst is geworden, of dat het dat al was, maar dat het nu meer gewaardeerd wordt als kunst vorm. Ik vind het zelf heel moeilijk er de stempel kunst op te drukken.
Het is geprobeerd door Museum Boijmans van Beuningen in 1982 met een graffiti tentoonstelling. Die tentoonstelling is belaagd door punkers met spuitbussen en stiften.
Hahaha, dat is wel lauw! Dat museum heeft graffiti volledig uit zijn verband gerukt en die punkers maakten er weer graffiti van.
Is dat dan wel kunst?
Kunst is een creatie van iemand, een uiting. In principe als een uniek idee vertaald wordt naar iets unieks toe en dan wordt het al snel gezien als kunst. Dat heb je ook met design. Hoe groot is de grens tussen kunst en design nog tegenwoordig. Graffiti heeft wel degelijk een concept en gedachtegoed. Dus ja, het is kunst.
Kan graffiti net als openbare kunst een plek creëren in de openbare ruimte?
Wanneer ik graffiti maak op een legale plek. Is het dan geen graffiti meer? Is het dan geen kunst meer? Of is het dan wel kunst maar geen graffiti? Het is in zijn natuurlijke omgeving, op een muur, op een auto of bus, legale graffiti vind ik net zo goed graffiti als illegale. Uit de werken die gemaakt zijn is ook wel zichtbaar dat het als doel had een locatie te creëren. Met legale graffiti is dat een stuk makkelijker te doen dan met illegale.
In mijn scriptie maak ik de vergelijking tussen publieke kunst en graffiti. Dat wanneer graffiti een locatie creëert en daarmee iets toevoegt aan de openbare ruimte het eerder als kunst gezien wordt.
Nou dat is onzin. Want je kan een drol nog tot kunst verheffen, maar het blijft een drol. Kunst is wat wij kunst vinden. Kunst is een mening uiteindelijk. Maar als je het gaat bekijken zoals jij doet. Dan zeg je dat illegale graffiti geen kunst is, illegale graffiti is niet een plek waar mensen samen komen. En wanneer ik een piece zet op een legale muur, is het dan geen graffiti meer?
Kan het ook gezien worden als erfgoed?
Ik denk het wel, graffiti is als zo veel dingen een creatie van de mens. Die door veel mensen gewaardeerd wordt. Ik vind wel dat het bewaard moet blijven maar denk niet dat we het in museums moeten stoppen. Laten wij niet nu al uitmaken wat toekomstige generaties er van moeten vinden. Ik vind niet per se dat graffiti bestempeld moet worden als kunst, maar ik denk wel dat het bewaard moet blijven om de volgende generaties er zelf een mening over te laten vormen.
Heb je het dan over de subcultuur en de tradities daarbinnen, zoals het leerling-meesterschap?
Ja, nou dat is iets waar ik altijd heel erg tegen ben geweest. Ik vind het zo apart. Ik neem bijvoorbeeld mijn zoontje mee naar de muur, maar ik zie hem niet als mijn leerling althans ik probeer het hem niet te leren. Maar als iemand anders die het tof vind om te doen en die wil een keer met mij naar een legale muur om met mij piece te gaan zetten. Dan deel ik graag mij ervaring met hem, maar ik zie hem niet als een product van mijzelf. Ik ben daar echt een beetje allergische voor. Je kan iemand wel introduceren in de wereld en hem wat techniekjes aanleren zodat die uit de voeten kan met zijn materialen. Maar wat je nooit moet doen is hem proberen te leren wat jij doet. Dan ben je zo’n egoïst dat je je eigen stijl door iemand anders laat doorzetten. Dan ben je een kopie van jezelf aan het creëren. Dat gaat in tegen het hele concept van graffiti. Dus als je dat leerling-meesterschap bekijkt vind ik dat niet echt leren zoals je zou kunnen leren. Leren is meer mensen mogelijkheden bieden en ze stimuleren om zichzelf te ontwikkelen. Dat is mijn kijk op het leerling-meesterschap gebeuren. Ik bestempel het niet zo maar ik vind het wel leuk om mensen dus te stimuleren om zich te ontwikkelen.
Verdwijnt het taggen en throw-ups niet zonder deze hiërarchie?
Nee dat denk ik niet, alles maakt op een gegeven moment zijn comeback. Kijk naar mode of design. Alles gaat op zijn tijd weer een keertje zijn weg terugvinden. Altijd ietsje aangepast, beetje gemoderniseerd maar het zal altijd weer boven water komen drijven. Het is wel grappig hoe zoiets zo’n moeilijk gesprek kan zijn.
Maar terugkomend op het vandalisme perspectief. Is het een belangrijk element in graffiti dat het verboden is?
Het is een soort kat- en muisspel tussen overheid en rebellerende burgers. Een kleine stille revolutie die zonder veel commotie verloopt. Zonder protesterende massa’s.
Er wordt sowieso niet meer geprotesteerd.
Ja het is moeilijk te geloven. Mensen lijken de kracht van de massa vergeten te zijn. Het is wel een statement maar we hebben het zo goed dat er haast geen redenen meer zijn waar we ons bed vooruit komen om te protesteren. Het gaat zo ver met de controle dat je niet eens je eigen voorgevel onder de graffiti kan zetten. Dan heb je een probleem omdat je het straatbeeld aanpast op een manier die niet gewenst is. Je beïnvloed het straatbeeld en dat mag niet.
In gesprek met Nils Berndsen werkzaam voor de deelgemeente Noord en je legt de kwestie van de graffiti op eigen bezit aan hem voor. Dan is het antwoord: “Het is niet illegaal, maar als er geen consensus over is wordt het verwijderd.”
En dat heeft te maken met, dat je het straatbeeld beïnvloedt dat niet in het idee van de stad past. Er is ook een kunstenaar op Zuid die een hele gevel heeft beschilderd. Niet graffiti maar gewoon met kwasten en verf. En dat moest eraf, want het beïnvloedde het straatbeeld op een manier dat de gemeente dat niet kon toestaan.
Graffiti wordt net als publieke kunst door de burger niet altijd als kunst herkend of als vandalisme maar het wordt wel altijd als graffiti herkend. Hoe kan dat?
Dat is zo lastig. Mensen willen altijd iets in een hokje stoppen want dat is makkelijk. Dingen die de grote meerderheid mooi vindt, is dan geen vandalisme en dingen die de grote meerderheid niet mooi vind is dan vandalisme. Heel simpel toch maar het is wel allemaal graffiti. Het gaat eigenlijk over de mening van de grote meerderheid. En als ze daar niet om gevraagd worden dan geven ze hem wel zelf.
Publieke kunst is in harmonie met zijn omgeving, graffiti doorbreekt deze harmonie als een soort van antikunst.
Dus we doen precies hetzelfde als publieke kunst, dan is het toch eigenlijk des te meer kunst. Kunst rebelleert maar hoeft dat niet altijd te doen. Ben jij bekend met guerrilla gardening?
Nee, wat is dat?
Eigenlijk is het graffiti mensen maken biologische afbreekbare bollen en die stoppen ze vol met zaden en sporen van allerlei planten en dat gooien ze vervolgens op plekken neer. Die bol breekt af en die zaden nestelen zich in de bodem en daar gaat iets groeien. Het mag niet, het is illegaal want je mag niet zomaar ergens iets planten, terwijl je er eigenlijk geen kwaad meedoet. Je draagt alleen maar bij aan het milieu en aan de leefbaarheid om het zo te zeggen. Eigenlijk doe je dat ook weer niet, want je draagt bij aan wildgroei die voor een stad vervelend zou kunnen zijn. Het lijkt heel erg op graffiti. Ook dit is weer een initiatief vanuit de burger zelf,dat heel vaak door kunstenaars wordt gedaan. Is het tuinieren, is het lelijk, is het kunst, is het graffiti, is het verstorend voor het straatbeeld? Daar kan je al die vragen bij neerleggen. En op alles krijg je een goed antwoord en de uitkomst zal alleen maar positief zijn en toch is het illegaal en niet geaccepteerd
Het vervormt toch de openbare ruimte zonder dat daarmee is ingestemd. Dat is ook het anarchistische element in graffiti.
Ik denk dat iets pas vandalisme is, als je er mensen kwaad mee doet. En dat anarchistische element zit toch in kunst algemeen. In elke periode van kunst zie je dat er ineens een vrij grote omslag gemaakt wordt. In de moderne kunst zie je dat Duchamp komt met de Ready Made, het tonen van een object buiten zijn natuurlijke omgeving. Het is nu een supervoorbeeld van hoe het allemaal is gegaan. Die gast werkte met vuilniszakken met afval er in en dat wordt wel bestempeld als kunst.
Hoewel de graffiti scene erg uitgedund is sinds eind jaren negentig, is er nog wel sprake van een graffiticultuur in Rotterdam?
Ja, die is er nog wel, alleen hij heeft een andere vorm gekregen. Hij neigt meer naar hoe kunstenaars werken, professioneler. De illegale opkomende scene is er nog altijd. Er start elke keer een nieuwe generatie dat is in graffiti, hier in Rotterdam op het moment heel minimaal. Weinig nieuwe input. Wat er al is wordt door ontwikkeld en mensen proberen te veranderen wat ze al doen. Maar de aanwas van nieuwe talenten is heel minimaal.
Waar heeft dat mee te maken?
Ik denk dat het ligt aan de jongere generaties. Die gewoon lui zijn en minder creatief. Ze willen een dikke bankrekening en daarbij houdt de fantasie op. Het klinkt misschien heel bot maar die nieuwe generaties leven allemaal in hun smartphone en zien heel weinig wat er buiten dat toestel nog te beleven valt en ik denk dat het veel invloed heeft op creatieve uitingen. Mensen zijn gewoon zombies van die socialmedia aan het worden. Er wordt ook wel goed gebruik van gemaakt. Het maakt heel veel dingen mogelijk en het is enorm makkelijk om informatie in te winnen en te delen en daar is het super voor. Sorry dat ik het zo zeg maar de minder ruimdenkende mensen in de samenleving die zijn gewoon verslaafd aan die voortdurende informatie stroom. Wat vinden mensen van mij en wat vind ik van andere mensen. Om contact met elkaar te houden heb je helemaal geen facebook of twitter nodig. Ik denk dat socialmedia een grote invloed heeft op hoe de graffiti scene zich nu ontwikkeld. Het past niet meer in de planning van de mensen.
En daarom ben ik onderzoek aan het doen of graffiti dan niet als erfgoed bestempeld moet worden, zodat die cultuur bewaard kan worden voor de toekomst.
Mensen worden wel weer een keer wakker denk ik. Er zijn genoeg mensen die hun kinderen motiveren om breder te kijken. Als het moment komt dat iedereen van zijn smartphone op gaat kijken en weer de wereld om zich heen gaat zien en opnieuw ontdekken. En dan gaan dit soort stromingen ook weer groeien. Alles heeft zijn comeback. Die gigantische groep die verdwaald is in die digitale wereld, die moet wakker gemaakt worden.
Hoe denk je hun wakker te kunnen maken?
Door ze iets te laten ervaren waarvan ze niet weten dat ze het missen. En wat dat is? Dat is een goede vraag maar er moeten weer mensen zijn met passie en doelen die echt een verschil willen maken en niet alleen voor zichzelf.
END: dan heb ik nog een vraag voor jou. “Waarom wilde je mij interviewen en niet iemand die echt harde kern illegaal graffiti zet?”
Omdat jij inmiddels wat ouder bent en wat meer van de scene af staat. Je hebt een soort overzicht. Je bent geen rebellerende puber meer, maar je bent iemand die er redelijk vroeg bij was en inmiddels met alle andere zaken in het leven een balans heeft gevonden. Je hebt een mening en bepaalde zienswijze op de scene. Je denkt na over waar je mee bezig bent, je bent geen hersenloze tagger die het puur gaat om het vandalistische aspect.
Dies: Waar draait graffiti voor jou om?
Het gaat om vrijheid, om ontspanning. Het werkt voor mij haast meditatief. Niets moet en niets is verkeerd. Gewoon doen wat je zelf wilt. Dat is toch heel mens-eigen. Graffiti zou de openbare ruimte claimen, maar dat is toch wat iedereen doet. De overheid zegt toch ook dat de openbare ruimte van hun is, bedrijven doen dat ook. Graffiti is gewoon laten zien dat wij er ook toe doen. Je laat zien waar je op je gemak bent en dat een ander dat als territoriaal ziet, is slechts een verschil van perspectief. Graffiti wordt voornamelijk gedaan in de buurten waar de writer zichzelf op zijn gemak voelt. De mens is wel ondernemend, maar ook een beetje lui.
De gehele scriptie van Dies Besems is hier te lezen.
